سرزمین من-زری بافی

قرن‌ها از زمانی که پرده‌های رنگارنگ ایرانی با نخ‌های گلابتون و ابریشم، چشم مهمانان دربار ایران را می‌گرفت و پارچه‌های زربفت، سوغات ارزشمند ایران بود، گذشته‌است. حالا این زربفت‌های ساسانی و صفوی را فقط در موزه‌‌هایی مثل ایران باستان، ملی واشنگتن، آرمیتاژ سن‌پطرزبورگ، لیون فرانسه و متروپولیتن لندن می‌توان دید. به علاوه این زربافت‌های پشت شیشه، بافته‌هایی هم هستند که میراث‌دار آن بافته‌های کهن‌اند و در انگشت‌شمار کارگاه‌های زریبافی رج می‌خورند. استادانی که موهایش را نه در آسیاب که پای ماشین‌های چوبیِ بافت و کنار نقش و نگارهای پارچه‌هایی از گلابتون و ابریشم سفید کرده‌اند آنها را خلق می‌کنند. این بافنده‌ها که معروف‌ترین‌هاشان به تازگی مهر اصالت یونسکو را هم دریافت کرده‌اند، هم به شیوه شفاهی و عملی زریبافان آینده را پرورش می‌دهند و هم چراغ کارگاه‌های زربافی ایران را روشن نگه می‌دارند.

 بیشتر بدانید                                          تاریخ رنگین
زری‌بافی از جمله بافته‌هایی است که از پیش از ورود اسلام هم رواج داشته و در دوره ساسانیان در اوج خود بوده‌ است اما پس از آن دچار افول شده و دوباره در دوره صفویه این هنر جان تازه‌ای می‌گیرد و شهرهایی مثل کاشان، اصفهان، یزد، هرات، تبریز، رشت، مشهد، قم و ساوه پر از کارگاه‌های زری‌بافی می‌شود که نقش‌های بافندگان کاشان، یزد و اصفهان از دیگران مشهورتر می‌شود‌. جالب اینکه در طول تاریخ ایران پارچه‌های زر و سیم بافت برای لباس زنان و تزئین فضای داخلی خانه‌ها به کار می‌رفته است.

 چه طور می‌سازند؟                                 جمیع هنرها
استادان مختلفی از نقش‌انداز گرفته تا بافنده و گوشواره‌کش در کارگاه زری بافی کار میکنند تا پاچه‌ای ارزشمندو زیبا خلق شود.

برای شروع، کار نقشه‌بندی اولین کار است. نقش‌ها را استاد نقاشی تهیه می‌کند و نقشه‌کش‌ها با توجه به تراکم تار و پود، طرح را روی کاغذ شطرنجی پیاده می‌کنند. حالا نوبت ریسمان‌کشی و بافتن نقشه روی پارچه است. باید تار و پودهای ابریشمین از میان وردها (نخی که یک دسته تار از آن عبور می‌کند و برای طبقه‌بندی تارها به کار می‌رود) و شانه‌ها بگذرند.

بافنده نقش را نگاه می‌کند و متناسب با رنگ، پایش را روی پدال دستگاه بزرگ چوبین زری‌بافی فشار می‌دهد تا وردی که تارهای آن رنگ به آن متصلند، بالا بیاید و دهانه تارهای مربوط به آن رنگ باز شوند. در این لحظه دهانه مربوط به باقی رنگ‌ها بسته‌ است. استاد زری‌بافی ماکو را از دهانه و به عبارتی، پود را از میان تارها عبور می‌دهد. چشمان زری‌باف به نقش‌هاست. وقتی نقشی می‌بیند، پدال ژاکارد را فشار می‌دهد (چیزی که به گوشواره کشی هم معروف است) تارهای مربوط به آن نقش بالا می‌آیند،  ماکو عبور می‌کند، نقشی می‌افتد و پارچه‌ای زربفت خلق می‌شود. البته که به تناسب نقش و نوع بافت، مراحل بافت متفاوت است.

 چه بخریم؟                                                از همه رنگ

ابریشم و گلابتون پارچه، رنگ گیاهی الیاف و اصالت طرح و نقش عواملی هستند که وقت خرید یک پارچه‌ زربافت باید به آن دقت کنید.

گلابتون: زري يا زربفت پارچه‌اي است كه تار و پودهای ابريشم و گلابتون آن با استفاده از دستگاه‌های بافندگی از لابلای همدیگر رد می‌شوند، البته بدون هیچ گره‌ای. نام «زری» یا «زربفت» هم به خاطر وجود نخ گلابتون در این پارچه است. گلابتون ترکیبی از طلا، نقره و ابريشم است، به این ترتیب که نخی از طلا را به دور چند رشته ابریشم می‌پیچند.

رنگ: رنگرزی از جمله حساس‌ترین مراحل زری‌بافی است. هنوز هم در انگشت شمار کارگاه‌های‌زری‌بافی به روش سنتی تارهای ابریشم را رنگ می‌کنند. ابریشم را با رنگ‌های نباتی طبیعی، رنگ می‌کنند. تار و پودهای ابریشمین رنگ پوست گردو، ریشه رناس، زردچوبه، پوست انار، اسپرک و برگ سماق می‌گیرند تا زربفتی رنگین خلق شود و شفافیت و اصالت رنگی‌اش را برای سال‌ها حفظ کند. البته این روزها، گاهی مواد شیمیایی هم به کار می‌برند که باعث افت کیفیت رنگ‌ها می‌شود.

نقش: بته جقه‌ای، اسلیمی، اسلیمی ماری، اسیمی درهم، گل‌های افشان، ماهی درهم، مناظر بزم و رزم و شکارگاه از نقش و نگارها در پارچه زری هستند که باید بر حسب کارکردی که برای پارچه‌تان در نظر دارید آنها را بخرید. پارچه‎‌های زربافت در سه نوع بافته می‌شوند؛ زری دارایی، زری اطلسی، زری لپه‌باف و زری پشت کلاف. از سوی دیگر، پارچه‌های زربافت به سه نوع زربافت دو رو، یک رو و مخمل‌باف هم تقسیم‌بندی می‌شوند.